Είναι Παρασκευή βράδυ. Η κουζίνα είναι ζεστή και μυρίζει φαγητό. Ενώ είσαι κομμάτια, έχεις υπερβεί τις δυνάμεις σου για να μαγειρέψεις για τους ανθρώπους που αγαπάς. Δεν έχεις κοιμηθεί καλά για μέρες, η εβδομάδα που έρχεται σε πιέζει και η λίστα με τις εκκρεμότητες βουίζει στο παρασκήνιο βομβαρδίζοντάς σε με στρες. Το οκτάχρονο παιδί σου μπαίνει στην κουζίνα λοιπόν, κοιτάζει το τραπέζι, κάνει μια αηδιασμένη γκριμάτσα και λέει: «Πάλι ψάρι;!!!!». Σε αυτό το σημείο, το ποτήρι σου ξεχείλισε. Αντιδράς απότομα πριν προλάβεις να συγκρατηθείς. Αρχίζεις να φωνάζεις στο παιδί σου ότι δεν εκτιμάει τίποτα, ότι είναι πολύ κακομαθημένο και ότι δεν θα αρρώσταινε αν ήταν λίγο πιο ευγνώμον για όλα όσα έχεις κάνει παρά την ασύλληπτη κόπωσή σου και ότι δεν θα δεχτείς να σου φέρεται με ασέβεια! Το παιδί σου βγαίνει  οργισμένο από το δωμάτιο και κλείνει δυνατά την πόρτα. Ακολουθεί σιωπή και μετά μια δεύτερη φωνή ακούγεται μέσα σου, αυτή που σου λέει ότι τα έκανες μαντάρα, ότι έχεις αποτύχει εντελώς ως γονιός, ότι είσαι ασυγχώρητος/η που φώναξες έτσι και ότι η ζημιά που προκάλεσες είναι μόνιμη. Μόλις η σχέση σου με το παιδί σου παρουσίασε τη λεγόμενη «ρήξη».

Κανείς δεν μας λέει αρκετά καθαρά ότι η ρήξη είναι φυσιολογικό μέρος των ανθρώπινων σχέσεων γενικότερα και της οικογενειακής ζωής ειδικότερα, ακόμα και στα πιο αγαπημένα σπίτια. Το ερώτημα δεν είναι αν θα συμβεί αλλά πως θα επιστρέψουμε μετά, πως θα αποκαταστήσουμε τη ρήξη. Η επανόρθωση προϋποθέτει να επιστρέψουμε στη στιγμή της αποσύνδεσης, να αναλάβουμε την ευθύνη για τη συμπεριφορά μας χωρίς να κατηγορήσουμε το παιδί μας για την αντίδρασή μας, να αναγνωρίσουμε ανοιχτά και ειλικρινά τον τρόπο που το επηρέασε και να προσφέρουμε ένα πιο σταθερό μονοπάτι προς τα εμπρός, μια δέσμευση να συμπεριφερόμαστε πιο ψύχραιμα. Μια συγγνώμη που παραβλέπει το συναίσθημα και ζητά να προχωρήσουμε σαν να μην έγινε τίποτα αφήνει την πόρτα κλειστή. Η πραγματική αποκατάσταση την ανοίγει και προσκαλεί τον άλλο να περάσει όταν είναι έτοιμος. Απαιτεί όμως να μην βάζουμε τον εγωισμό μας πρώτο στην επικοινωνία μας με τα παιδιά μας (ή οποιονδήποτε άνθρωπο με τον οποίο σχετιζόμαστε καθώς ισχύει η ίδια αρχή).

Η επανόρθωση των ρήξεων έχει τεράστια σημασία γιατί τα παιδιά που μένουν μόνα τους με το κατακλυσμιαίο συναίσθημα μετά από μια τρομακτική στιγμή καταφεύγουν αντανακλαστικά στο μόνο εργαλείο που κρατάει τον κόσμο τους ενωμένο. Κατηγορούν τον εαυτό τους. Αυτή η εμπειρία της μοναξιάς με το πρόβλημα οδηγεί τελικώς στη δημιουργία ψυχικών τραυμάτων. Τα παιδιά σκέφτονται ασυνείδητα «Αν εγώ είμαι το πρόβλημα, τότε ο γονιός μου είναι καλός και ο κόσμος είναι ασφαλής.» Όπως είπε κάποτε ο Ronald Fairbairn και ισχύει απολύτως για τη λογική των παιδιών: « Είναι καλύτερο να είσαι αμαρτωλός σε έναν κόσμο που κυβερνά ο Θεός παρά να ζεις σε έναν κόσμο που κυβερνά ο Διάβολος». Είναι μια πολύ προσαρμοστική ιστορία που τα προστατεύει βραχυπρόθεσμα αλλά τα βλάπτει μακροπρόθεσμα, καθώς εξελίσσεται σε ένα αίσθημα ανικανότητας και ντροπής στην ενήλικη ζωή.

Τα παιδιά δεν έχουν σφαιρική εικόνα των πραγμάτων (εδώ συχνά οι ενήλικες δυσκολευόμαστε τραγικά πολύ να μην εγκλωβιστούμε στα στενά τείχη του μυαλού μας όταν φορτιζόμαστε συναισθηματικά) και δεν είναι σε θέση να αντιληφθούν την οπτική μας ή τα αίτια πίσω από μια κακή συμπεριφορά μας. Μένουν απλώς με τον ωμό τρόμο και προσπαθούν με τις -πιθανώς ελάχιστες αναλόγως ηλικίας – ικανότητες συναισθηματικής αυτορρύθμισης που διαθέτουν να παράξουν ένα νόημα από την εμπειρία τους ώστε να μην ξαναζήσουν αυτό το συναίσθημα.  Η επανόρθωση του γονέα δεν αναιρεί το δυσάρεστο συμβάν αλλά τροποποιεί την ιστορία του ώστε να έχει όμορφη λήξη, διδάσκει στο παιδί ποικιλία δεξιοτήτων διαχείρισης κι επικοινωνίας και αποτρέπει την δημιουργία τραυματικού αποτυπώματος. Άλλωστε, η μνήμη μας δεν βασίζεται σε σταθερές κι απαράλλαχτες καταγραφές. Κάθε γεγονός αναδιαμορφώνεται με κάθε ανάκληση και κάθε συμπονετική επανάληψη αλλάζει την υφή της ανάμνησης και τη στάση μας απέναντι σε αυτήν. Αυτή είναι και μια λειτουργία πάνω στην οποία χτίζει πρόοδο η ψυχοθεραπευτική διαδικασία.

Για να μπορέσουμε να επιδιορθώσουμε την ρήξη, πρέπει πρώτα να βρεθούμε σε μια κατάσταση ψυχραιμίας και μεγαλύτερης διαύγειας. Επομένως, είναι κρίσιμο να εκπαιδευτούμε στη ρύθμιση των δικών μας συναισθημάτων ώστε αρχικά να μην κατηγορούμε τους άλλους -και ειδικά το παιδί μας- για την αντίδρασή μας αλλά και να βγάζουμε τον εαυτό μας από την σκληρή δίνη της αυτοκατηγορίας. Άλλωστε, ό,τι δεν είμαστε εμείς ικανοί να αντέξουμε στον εαυτό μας, αποκλείεται να είμαστε σε θέση να το αντέξουμε στα παιδιά μας ή να τα μάθουμε ψύχραιμα να το αντέχουν αυτά. Όσο λιγότερο έχουμε καλλιεργήσει τη λεγόμενη «ανοχή στη δυσφορία» που αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές συναισθηματικές δεξιότητες, τόσο χειρότερες κρίσεις παθαίνουμε και τόσο περισσότερο φοβούνται τα παιδιά μας τον εαυτό και τη ζωή τους (κι εμάς). Για αυτό οι συναισθηματικές παγίδες, οι προβληματικοί τρόποι σκέψης και τα τραύματα πολύ συχνά περνούν από τη μια γενιά στην άλλη. Όσο λιγότερο έχουμε δουλέψει με τις δύσκολες σκέψεις μας και με όσα πράγματα κάνουν τη συμπεριφορά μας δυσβάσταχτη προς τους γύρω μας, τόσο πιθανότερο είναι τα παιδιά μας που λειτουργούν σαν σφουγγάρια απέναντι στα λόγια και στις πράξεις μας να τα πάρουν μέσα τους αφιλτράριστα.

Πώς βγαίνουμε λοιπόν από την αυτοκατηγορία ότι είμαστε τραγικοί γονείς και άνθρωποι; Σε πρώτη φάση, αναγνωρίζουμε ότι αυτό είναι μια σκέψη, όχι η αλήθεια. Και ναι, δεν ταυτίζονται οι σκέψεις μας με την αλήθεια συνήθως. Όλοι οι άνθρωποι σκεφτόμαστε παράλογα πράγματα, ακρότητες, μεγεθύνουμε καταστάσεις χωρίς λόγο και διαστρεβλώνουμε δεδομένα. Απλά έτσι λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Αν πιστεύουμε ότι κάθε χαζομάρα που σκεφτόμαστε είναι αλήθεια για εμάς και για τους άλλους, μόλις κερδίσαμε το εισιτήριο της αιώνιας δυστυχίας. Επομένως, ας κοιτάξουμε κάτι ρεαλιστικότερο και υγιέστερο. Για να έχεις φτάσει σε αυτό το σημείο του κειμένου, το πιθανότερο είναι πως έχεις μια διάθεση να μάθεις και σε ενδιαφέρει η ψυχολογία διότι μέσα από αυτή καταλαβαίνεις τον εαυτό σου και γίνεσαι μια καλύτερη εκδοχή του εαυτού σου. Ξεκινώντας από εκεί, αυτό που αξίζει να συμπεράνεις για εσένα είναι ότι έχεις έναν εγγενώς καλό πυρήνα και ότι προσπαθείς να είσαι μια θετική επιρροή για τους γύρω σου, άσχετα από το ότι μπορεί κάποιες φορές να κάνεις λάθη. Είτε αισθάνεσαι ότι ισχύει, είτε όχι, επειδή για εμένα ισχύει πάντα στον τρόπο που βλέπω τους ανθρώπους, θα ξεκινήσω πεπεισμένος ότι είσαι ένας καλός άνθρωπος.

Αρχίζοντας λοιπόν με αυτό το αξίωμα, δεν είμαστε πλέον τραγικοί άνθρωποι και ασυγχώρητοι γονείς. Αντίθετα, είμαστε καλοί άνθρωποι και καλοί γονείς που λόγω πίεσης, θλίψης και άγχους, συμπεριφερθήκαμε με έναν τρόπο για τον οποίο δεν είμαστε καθόλου περήφανοι. Αυτό ποιοτικά έχει έναν ωκεανό απόσταση από την παραδοχή ότι είμαστε τραγικοί και αποτυχημένοι. Διαχωρίζει επί της ουσίας μια πράξη μας από το σύνολο της ταυτότητάς μας. Κοινώς, κάναμε κάτι λάθος – δεν «είμαστε» κάτι λάθος εξαιτίας αυτού. Αυτή η αναπλαισίωση πηγαίνει στην καρδιά της διαστρέβλωσης της σκέψης μας και σταδιακά λύνει τον κόμπο. Μας επιτρέπει να είμαστε άνθρωποι και να κάνουμε λάθη. Αυτό το νέο έδαφος μάς επιτρέπει να αναλάβουμε πλήρως την ευθύνη της πράξης μας, να σχεδιάσουμε το επόμενο βήμα χωρίς συναισθηματική υπερφόρτωση και να το κάνουμε πραγματικότητα. Άνθρωπος σημαίνει ατελής. Σημαίνει όμως επίσης ότι έχοντας επίγνωση της ατέλειάς μας, δεν σταματούμε να φτιάχνουμε όσα «χαλάμε» και να βελτιωνόμαστε.

Έχουμε ξεπεράσει λοιπόν το πρώτο εμπόδιο που μας κρατά πίσω, έχουμε διασχίσει τον διάδρομο και ανοίγουμε την πόρτα του παιδικού δωματίου. Το παιδί μας, αν μας κοιτά, έχει ένα μείγμα φόβου, οργής και αμηχανίας στο βλέμμα. Ίσως να πει ότι δεν μας θέλει κοντά του με το που μας δει. Σαν γονείς, έχουμε τον ρόλο εκείνη τη στιγμή να φερθούμε ως ενήλικες, να μην πάρουμε κατάκαρδα ή πολύ κυριολεκτικά το σχόλιο και υψώσουμε άμυνες και να κάνουμε αυτό για το οποίο πήγαμε σύντομα και εύστοχα. Η παρέμβαση αυτή δεν χρειάζεται να γίνει άμεσα αν αισθανόμαστε ότι δεν αντέχουμε εκείνη τη στιγμή. Οι ευκαιρίες επανόρθωσης στις στενές σχέσεις είναι πολλές και μπορούμε να τις αξιοποιήσουμε μόλις νιώσουμε έτοιμοι. Αυτό που λέμε μπορεί – στο ιδανικό σενάριο – να μετατραπεί σε συζήτηση ή  να είναι ακόμη και μια φράση των 20 δευτερολέπτων και μετά να φύγουμε αν το κρίνουμε πιο βοηθητικό. Αν αυτό που λέμε το εννοούμε, η δουλειά μας θα αποφέρει καρπούς.

Τι λέμε λοιπόν; Θυμηθείτε τα βήματα: 1) Αναφέρομαι στο σκηνικό, 2) Αναγνωρίζω τα συναισθήματα που ένιωσε το παιδί μου και παίρνω την ευθύνη της αντίδρασής μου, 3) Δεσμεύομαι στην προσπάθεια να χειριστώ το θέμα καλύτερα την άλλη φορά. Για παράδειγμα: «Σκεφτόμουν αυτό που συνέβη πριν στην κουζίνα. Καταλαβαίνω πως το ψάρι δεν είναι το αγαπημένο σου, έτσι δεν είναι; Σου ζητώ συγγνώμη που σου φώναξα, δεν φταις εσύ για την έντασή μου και φαντάζομαι πως σε τρόμαξα. Ήμουν κουρασμένος/η και δεν μπόρεσα να συγκρατήσω την φωνή μου. Μερικές φορές, είναι δύσκολο και για εμένα να διαχειρίζομαι τα συναισθήματά μου όταν είμαι πιεσμένος/η. Είσαι καλό παιδί και σε αγαπώ πολύ.»  Λίγα ήρεμα δευτερόλεπτα μπορούν να αναδιαμορφώσουν σημαντικές σκηνές της ζωής ενός παιδιού, επειδή αντικαθιστούν το κρυφό συμπέρασμα «Εγώ είμαι το πρόβλημα και θα με εγκαταλείψουν/τιμωρήσουν» με την ασφαλέστερη εκδοχή «Δεν φταίω εγώ τελικά και οι γονείς μου θέλουν να είναι κοντά μου και να με φροντίζουν».

Αν δεν κρατηθούμε και την ώρα που επιχειρούμε την επανόρθωση πούμε «Σου φώναξα αλλά πώς μιλάς κι εσύ έτσι;» ή «Αν δεν έλεγες αυτό το πράγμα πάντως δε θα συνέβαινε τίποτα/δε θα σου φώναζα έτσι!» ή «Συγγνώμη που φώναξα αλλά δεν βλάπτει να δείχνεις περισσότερη ευγνωμοσύνη!», η γέφυρα που πάμε να χτίσουμε γκρεμίζεται γιατί επί της ουσίας μεταφέρουμε το φταίξιμο στο παιδί μας και αυτό απλά δεν αληθεύει. Εμείς φταίμε για την αντίδραση και τα νεύρα μας. Επίσης, είναι ακατάλληλη συμπεριφορά να παρακαλάμε το παιδί μας να συγχωρήσει το λάθος μας και να αναλύουμε όλους τους λόγους για τους οποίους είμαστε δικαιολογημένοι και κουρασμένοι και άξιοι συγχώρεσης. Δεν είναι δουλειά του παιδιού μας να μας συγχωρήσει αλλά δική μας δουλειά να συγχωρήσουμε τον εαυτό μας και να μεταδώσουμε στο παιδί με στιβαρότητα ότι δεν θέλαμε να συμβεί αυτό. Κάθε συμπεριφορά που θέτει το παιδί σε γονικό ρόλο και το φορτίζει με βάρος που δεν του αναλογεί είναι προς αποφυγή καθώς τελικώς το γεμίζει με τύψεις και ανασφάλεια.

Ίσως κάπου εδώ να αναρωτιέσαι πότε θα έρθει η ώρα να διδάξουμε στο παιδί μας έναν πιο όμορφο τρόπο έκφρασης. Αν παραφερθούμε, οι διαδικασίες της συγγνώμης και της διδασκαλίας/οριοθέτησης γίνονται ξεχωριστά. Αν η αντίδρασή μας είναι εύστοχη με την πρώτη, μπορούν και να συγχωνευτούν. Την επόμενη μέρα λοιπόν, ενώ κόβεις λαχανικά ή συμμαζεύεις κάτι, μπορείς να πεις όμορφα στο παιδί ότι το δείπνο δεν μπορεί να είναι πάντα του γούστου όλων και ότι υπάρχει τρόπος να εκφράσει τη δυσαρέσκειά του χωρίς να χάνεται ο σεβασμός στο δωμάτιο. Έτσι, θα γίνει σαφές ότι μπορούμε να πούμε πχ πως ένα φαγητό δεν είναι το αγαπημένο μας αλλά είναι σημαντικό να αποφύγουμε την περιφρόνηση. Διδάσκουμε δια του παραδείγματος πώς είναι να ζητάμε συγγνώμη βάζοντας κάτω τον εγωισμό μας και σε δεύτερη φάση εξηγούμε μια καταλληλότερη συμπεριφορά. Η επανάληψη αυτών των δεξιοτήτων εξοπλίζει το παιδί μας με τα απαραίτητα εργαλεία για να πορεύεται στην ενήλικη ζωή σε αρμονία με τον περίγυρό του.

Εάν το παιδί σου είναι μεγαλύτερο ή εάν σκηνές όπως αυτή στην κουζίνα έχουν επαναληφθεί πολλές φορές με πιο σκληρές εκφράσεις, είναι φυσικό να αναρωτιέσαι μήπως η ευκαιρία έχει ήδη χαθεί. Ίσως το χάσμα μοιάζει πολύ μεγάλο για να γεφυρωθεί. Ίσως το ακόλουθο σενάριο σε βοηθήσει να το σκεφτείς διαφορετικά. Φαντάσου, για μια στιγμή, πώς θα ήταν να λάβεις ένα τέτοιο μήνυμα ή γράμμα από τον γονιό σου ακόμη κι αν οι σχέσεις υπήρξαν τόσο τεταμένες που δεν επικοινωνείτε πια ή λέτε τα πολύ τυπικά: «Παιδί μου, έχω περάσει πολύ χρόνο σκεπτόμενος/η την παιδική σου ηλικία και βλέπω καθαρά πως υπήρξαν στιγμές που σε πλήγωσα βαθιά με τον τρόπο που φέρθηκα. Δεν σε στήριξα όπως χρειαζόσουν και δεν είμαι καθόλου περήφανος/η για αυτό. Καταλαβαίνω πλέον πως τα συναισθήματά σου τότε ήταν απολύτως φυσιολογικά για όσα συνέβαιναν γύρω σου κι ας αντιδρούσα σπασμωδικά. Δεν είχα ούτε την γνώση, ούτε το κουράγιο να σε καταλάβω και να καταλάβω τον εαυτό μου. Δεν το λέω αυτό για να δικαιολογηθώ. Ίσα ίσα, θέλω να ξέρεις πως τίποτα από αυτά δεν ήταν δικό σου λάθος. Η ευθύνη της συμπεριφοράς μου ήταν και είναι όλη δική μου και σου ζητώ συγγνώμη. Λυπάμαι βαθιά για τις φορές που σε έκανα να αμφιβάλλεις για την αξία σου και για την αγάπη που άξιζες. Έκανα πολλά λάθη και με πονάει το ότι πρέπει να ζεις με αυτή την κληρονομιά…Αν θελήσεις ποτέ να μιλήσουμε, θα είμαι εδώ να σε ακούσω πραγματικά, χωρίς να σε κρίνω ή να σε διακόψω για να αποδείξω το αντίθετο. Θέλω μόνο να καταλάβω καλύτερα όσα έζησες και να σταθώ δίπλα σου στο εξής όσο πιο βοηθητικά μπορώ. Αν δεν επιθυμείς να επανασυνδεθούμε, το καταλαβαίνω. Μου αρκεί να ξέρεις όλα αυτά. Σε αγαπώ πολύ. Η μαμά/ Ο μπαμπάς σου.» Πάρε μια ανάσα να δεις πως θα σε έκανε να αισθανθείς η ανάγνωση αυτού του κειμένου. Αν θα έκανε διαφορά για εσένα, σίγουρα θα κάνει και για το παιδί σου! Αν τα μαθηματικά μάς διαβεβαιώνουν για ένα πράγμα, αυτό είναι ότι εσύ είσαι πιο μεγάλος/η από το παιδί σου! Δεν είναι ποτέ αργά για να αλλάξουμε προς το καλύτερο!